Geweld, onderdrukking en bevrijding

Mijn eerste beschouwing over de terroristische aanval van Hamas van 7 oktober 2023 en de reactie daarop van Israël schreef ik eind oktober 2023, nu al weer ruim 4 maanden geleden. Deze bijdrage kwam o.a. voort uit een conferentie van Haagse Islamitische organisaties d.d. 21 oktober 2023. Hoewel er sindsdien veel gebeurd is, gaat het geweld aan beide zijden onverminderd door en raken steeds meer landen direct of indirect betrokken.

Ik kan niet ontkennen dat ik worstel met de situatie, vooral met de nauwelijks verborgen druk om partij te kiezen. Onlosmakelijk verbonden met Israël versus solidair met Palestijnen. Het eerste is misschien vooral ingegeven door de vele Bijbelse verhalen die ik van jongs af aan mee kreeg en later door de kennismaking met de werken van Martin Buber, Jonathan Sacks en Emmanuel Levinas. Het tweede is gevoed door de sociale ethiek van oecumene en catholica, met een sterke nadruk op de waardigheid van ieder mens. Binnen dit spanningsveld probeer ik het uit te houden. Een van de thema’s die mij – als gewetensbezwaarde militaire dienst – bezighoudt is de legitimatie van de inzet van geweld.

Geweld

De bijna vergeten filosoof Frantz Fanon publiceerde in 1961 het boek De verworpenen der aarde. Fanon analyseert in dit boek de strijd voor bevrijding in o.a. Afrika. De daadwerkelijke betrokkenheid bij die strijd geldt als teken dat je deel uitmaakt van de bevrijdingsbeweging. Zonder strijd is echte bevrijding niet mogelijk. Het alternatief is het kopiëren van de cultuur van de voormalige onderdrukkers of kolonisatoren. De rolverdeling wijzigt dan, maar het mechanisme van onderdrukking en onrecht blijft ongemoeid. In de echte strijd voor bevrijding is geweld nauwelijks te vermijden, inclusief geweld tegen relatief onschuldigen die deel uitmaken van de gemeenschap van de onderdrukkers. Hans Achterhuis betwijfelt in zijn monumentale werk Met alle geweld of Fanon strijd gelijkstelt aan niets en niemand ontziend geweld. Jean-Paul Sartre kent daarentegen geen enkele twijfel. In het voorwoord bij het boek van Fanon komt hij tot een onthutsende verheerlijking van bevrijdend geweld. Vanuit dit perspectief handelde Hamas op 7 oktober 2023 geheel in de geest van de Franse filosoof Sartre.

De geest van Jean-Paul Sartre

Deze geest van Sartre keert terug in de onlangs gepubliceerde verklaring van Hamas over de achtergronden van de aanval van 7 oktober 2023:

Proceeding from the above, Operation Al-Aqsa Flood on Oct. 7 was a necessary step and a normal response to confront all Israeli conspiracies against the Palestinian people and their cause. It was a defensive act in the frame of getting rid of the Israeli occupation, reclaiming the Palestinian rights and on the way for liberation and independence like all peoples around the world did.

Ik lees die verklaring vooral als een legitimatie van het wrede geweld van 7 oktober 2023. In een artikel in de New York Times komen ook enkele Hamas leiders aan het woord.

Still, Hamas leaders have praised the attack, saying it was necessary to reinvigorate the armed struggle against Israel. Hamas’s goal is not to run Gaza and to bring it water and electricity and such,” said Mr. al-Hayya, the politburo member. “Hamas, the Qassam and the resistance woke the world up from its deep sleep and showed that this issue must remain on the table. This battle was not because we wanted fuel or laborers,” he added. “It did not seek to improve the situation in Gaza. This battle is to completely overthrow the situation.

Niet alleen de Israëlische maar ook de eigen Palestijnse bevolking werd en wordt ingezet als instrument om de strijd tegen Israël een nieuwe impuls te geven, om wereldwijde solidariteit met de Palestijnen zichtbaar te maken. De dodelijke reactie van Israël was voorzien door Hamas en paste dus ook in deze cynische strategie.

Bevrijding

Het frame van een bevrijdingsstrijd heeft – ook nu nog – een sterke appellerende kracht. Het plaatst een moedige beweging van decennialang onderdrukte mensen tegenover een machtige en wrede kolonisator en diens medestanders. De kolonisator en diens medestanders zijn Israël, de Verenigde Staten en enkele Europese landen met een koloniale geschiedenis. In zekere zin wordt een klassieke tegenstelling tussen ‘The West and the Rest’ zichtbaar. Vanuit dit perspectief beweegt de Nederlandse regering zich aan de verkeerde kant.

Tussen gelijk en gelijk

Hier valt veel meer over te zeggen.  De situatie als geheel is lastig te doorgronden. De onvolprezen Stevo Akkerman probeert niet voor niets enige afstand te nemen door verschillende waarheden te onderscheiden. In de verte deed hij me denken aan het hoofdstuk ‘Tussen gelijk en gelijk’ in een wat ouder boekje van Amos Oz: Hoe genees je een fanaticus. Wel is het goed kennis te nemen van de uitspraken van het International Court of Justice naar aanleiding van de klacht van Zuid-Afrika. Zonder nu al expliciet te concluderen dat er sprake is van genocide, krijgt Israël wel de waarschuwing dat de feiten wel in die richting wijzen. Sinds die uitspraak van 26 januari 2024 is situatie eerder verslechterd dan verbeterd. Israel volhardt in zijn streven om Hamas te vernietigen, ongeacht de prijs in termen van mensenlevens.

Kerken in Europa en Noord-Amerika

De Palestijnse bevrijdingstheoloog Munther Isaac hekelt de onderdrukking van de Palestijnen door Israël. Hij richt zijn pijlen op het wegkijken en zwijgen van de kerken in Europa en Noord-Amerika. Meta Floor vult die kritiek aan door nader in te gaan op de positie van de Protestantse Kerk in Nederland. Voor haar is de keuze voor de bevrijding van de Palestijnen boven iedere twijfel verheven. Geheel in de traditie van de kerk die kiest voor de mensen die onderdrukt, uitgebuit of uitgesloten worden pleit ze voor zelfonderzoek door haar kerk naar de eigen rol.

Botsende beschavingen

Zelfonderzoek lijkt me een goede zaak, maar ik hecht wel aan het maken van een onderscheid tussen de Hamasleiders die de terroristische aanval van 7 oktober 2023 beraamd en uitgevoerd hebben enerzijds en de Palestijnse bevolking van Gaza en de Westbank anderzijds. Hamas is een veelzijdige organisatie met een militaire, politieke en sociale tak, inclusief allerlei verschillen in politiek, strategie en tactiek. Zeker de sociale tak is nauw verweven met de bevolking van Gaza. Maar ik pleit ook voor een bredere blik dan alleen Israël versus Hamas. Er is ook sprake van een strijd om de macht in het Midden-Oosten (Saoedi Arabië versus Iran, soennieten versus sjiieten) en om invloedsferen. Dwars daar doorheen speelt de ontdekking dat de zogenaamde liberale en universele wereldorde niet het einde van de geschiedenis is. De situatie van vandaag de dag lijkt verdacht veel op de huiveringwekkende situatie van botsende beschavingen. Wegkijken is naïef.