De terroristische aanval van Hamas van 7 oktober 2023 bepaalde ons andermaal bij een uiterst ongemakkelijke kwestie. Ongemakkelijk, in de eerste plaats vanwege de vele dodelijke en niet-dodelijke slachtoffers gedurende tientallen jaren. Ongemakkelijk, in de tweede plaats vanwege het uitblijven van een voor alle betrokken partijen bevredigende oplossing, als er al een oplossing denkbaar is. Ongemakkelijk, in de derde plaats vanwege de vraag naar solidariteit met zowel mensen in Israël als mensen in de Palestijnse gebieden. Ongemakkelijk, tenslotte ook omdat de conflicten in het Midden-Oosten hun weerslag hebben op de verhoudingen in Nederland.
Vredesgebed en conferentie
De Haagse Gemeenschap van Kerken was op 11 oktober 2023 één van de verantwoordelijken voor een vredesgebed bij het Vredespaleis. De andere betrokkenen waren de Raad van Kerken in Nederland, de stichting Prinsjesdagviering en het Overlegorgaan Joden, Christenen en Moslims. Het bredere netwerk voor ontmoeting tussen religies en levensbeschouwingen, In Vrijheid Verbonden, was helaas niet bereid om zijn naam aan deze bijeenkomst te verbinden. Het vredesgebed vond enkele dagen na de aanslag plaats; het accent lag sterk op de slachtoffers van het geweld door Hamas. Tegelijkertijd was de bezorgdheid over de gevolgen voor de inwoners van Gaza van de militaire reactie van Israël groot.
Het terrorisme van Hamas van 7 oktober 2023 was wreed, massaal en dodelijk. Naar verluidt zijn meer dan 200 mensen door Hamas gegijzeld. Zij, hun familieleden en vrienden verkeren in een moordende onzekerheid. Maar naast dit directe leed is er ook ander leed, namelijk de indringende ervaring dat de staat Israël geen veilige plek is voor alle Joden in heel de wereld. De regering, de veiligheidsdiensten en de krijgsmacht hebben deze existentiële belofte niet waar gemaakt. Alle aandacht gaat nu uit naar de wraak op Hamas, maar dit geschonden vertrouwen komt vroeg of laat aan de oppervlakte.
We zijn nu weer enkele weken verder. De reactie van Israël zaait dood en verderf in Gaza. De vrees voor verdere escalatie (Libanon, Syrië, Iran …) is groot. Zonder ook maar volledige te kunnen of willen zijn noem ik twee achtergrondverhalen. Het eerste is van De Correspondent: ‘Analyses die je deze week helpen om het geweld in Gaza en Israël beter te begrijpen’. Het tweede is van de theoloog Steven Paas die nader ingaat op de zogenaamde Israël-theologie in met name het Nederlandse protestantisme. Paas toont andermaal aan hoe ambivalent de verbondenheid tussen Kerk en Israël is.
Op zaterdag 21 oktober 2023 bezocht ik als voorzitter van de Haagse Gemeenschap van Kerken een conferentie die georganiseerd was door het Samenwerkingsverband Islamitische Organisaties Regio Haagland en Federatie Islamitische Organisaties. De titel van de conferentie luidde: ‘Palestina en Israël: de ongemakkelijke waarheid’. De sprekers waren: Sheikh Ilyas el Yousfi, historicus Kasim Tekin, mensenrechtendeskundige Elsa van de Loo, hoogleraar Tom Zwart en Jan Keulen & Gerard Jonkman van The Rights Forum.
Natuurlijk stond tijdens deze conferentie het systematische en jarenlange onrecht tegen de Palestijnse bevolking centraal. Men was verontwaardigd vanwege de neiging van Nederlandse politici om het terrorisme van Hamas radicaal te veroordelen zonder de geschiedenis en de context in ogenschouw te willen nemen, alsof het terrorisme van 7 oktober een donderslag bij heldere hemel zou zijn geweest. Ook was men verontwaardigd dat Israël resoluties van de Verenigde Naties, het internationale recht en het oorlogsrecht straffeloos kan negeren. De internationale gemeenschap – inclusief de EU en Nederland – lijkt wat dit betreft met twee maten te meten.
Kasim Tekin illustreerde het een en ander met de historie van Israël, Palestina en Europa vanaf de 19de eeuw tot heden. Die lange lijnen maken z.i. de achterliggende structuren van kolonialisme en uitsluiting helder. Elsa van de Loo gaf een systematische opsomming van de relevante juridische teksten en procedures. Maar de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, de Veiligheidsraad en het Internationale Strafhof lijken onmachtig of onwillig om maatregelen tegen Israël te treffen bij overtreding van de regels. Gerard Jonkman en Jan Keulen beschreven de pogingen van The Rights Forum – ooit opgericht door oud-minister-president Dries van Agt – om het Nederlandse beleid en de Nederlandse publieke opinie te beïnvloeden ten gunste van de Palestijnse zaak (lobby & advocacy). Ook de tegenwerking die TRF ondervindt bleef niet ongenoemd.
Zonder dat het expliciet uitgesproken werd, karakteriseerde niemand het conflict als een conflict met religieuze wortels, dus als een conflict tussen jodendom en islam. Wel viel op dat Tom Zwart de aandacht vestigde op de mogelijke raakvlakken tussen religies die op termijn wellicht zouden kunnen bijdragen aan vrede. Hij wees op een kleinschalige en prille samenwerking tussen Mizrachi-joden en Palestijnse moslims. Mizrachi-joden zijn de joden die in de loop van de 20ste eeuw vanuit Arabische landen naar Israël zijn geëmigreerd. Ze zijn economisch achtergesteld en ze delen veel gewoonten met moslims. Deze raakvlakken zouden een mogelijke basis kunnen zijn voor samenwerking van onderop.
Ilyas el Yousfi verwees naar de rol van religie, maar dan als verklaring van de intensieve betrokkenheid van veel moslims – ongeacht hun nationaliteit – bij de Palestijnse zaak. Hij herleidde dit tot het heilige karakter van Jeruzalem en van de moskee op de Tempelberg. Daarmee tilde hij het politieke conflict over land en bestuur naar een religieus niveau. Ik beluisterde in zijn toespraak geen besef dat Jeruzalem ook een heilig karakter voor het jodendom en het christendom heeft.
Enkele overwegingen
Binnen de Nederlandse kerken leeft sinds de oprichting van de staat Israël een grote verbondenheid met het volk Israël. Het delen van wat christenen het oude of eerste testament speelt hierbij – naast de gevoelens van schuld en schaamte – een grote rol. Jezus Christus was een Joodse man. In de beleving van met name protestantse christenen zijn de Bijbelse verhalen over het volk Israël onlosmakelijk verbonden met de huidige staat Israël. Ook in de verwachtingen over de eindtijd zijn Israël en Jeruzalem van grote betekenis. Daar naast of daar tegenover staat de solidariteit met mensen die politiek, economisch of cultureel onderdrukt worden, met mensen die streven naar bevrijding, vrede en heling. Deze solidariteit heeft ook betrekking op Palestijnen. Daarbij komt ook het gegeven dat christelijke Palestijnen deel uitmaken van de wereldwijde kerk. Het moge duidelijk zijn dat het geweld in het Midden-Oosten zijn weerslag heeft op de verhoudingen binnen de kerken, mede omdat solidariteit soms over kan aan in vereenzelviging.
Het terroristische geweld van Hamas tegen inwoners van Israël van 7 oktober stond aanvankelijk centraal. Het onmiddellijke lijden en verdriet en de verschrikkelijke beelden en verhalen kregen heel veel aandacht. Deze aandacht verschoof later naar de doden en gewonden als gevolg van Israëlische acties in Gaza, de Westbank en Libanon. Aandacht blijkt eens te meer vluchtig en leed- en beeldafhankelijk. Een effect van deze gerichtheid op het onmiddellijke is dat de gelederen gaan sluiten, de nuances verdwijnen, daders tegenover slachtoffers. Mensen met gezichten en verhalen gaan op in statistieken en collectieven. Tegenstanders worden vijanden en vijanden worden onmensen.
De context verdient juist meer aandacht, niet als legitimatie van het geweld van hetzij Hamas hetzij Israël, maar wel om te komen tot meer kennis over de achtergronden, tot een weging van de diverse argumenten en tot een weg uit het eindeloze geweld. In die zin was de conferentie een goede poging. Ik onderschrijf het pleidooi om vooral naar de lange historische lijnen te kijken, dus niet blijven hangen bij losse incidenten (hoe ernstig en dodelijk ze ook zijn). Vanuit dit perspectief laten de media veel steken vallen. Tevens is het onvermijdelijk om de handelingen van alle partijen op een zelfde wijze te toetsen aan het internationale recht, i.h.b. het oorlogsrecht. Wat ik tijdens de conferentie niet expliciet hoorde was een pleidooi voor het behoud van de menselijkheid. Wellicht vormde Tom Zwart hier een uitzondering op in zijn pleidooi om te zoeken naar raakvlakken, naar verbindingen tussen mensen uit (vermeende) collectieven die tegenover elkaar lijken te staan. Het gaat daarbij ongetwijfeld om kleinschalige en kwetsbare initiatieven, zowel in het Midden-Oosten als in Nederland, zoals Women Wage Peace en Deel een duif. De bereidheid om met elkaar van gedachten te blijven wisselen, ondanks de verschillen en geschillen is van levensbelang. Ik schrok van de noodkreet van de door mij zeer gerespecteerde politiciloog Mounir Samuel; in de bontewas podcast sprak hij de vrees uit dat de huidige situatie in her Midden-Oosten zal escaleren naar een derde wereldoorlog. Op zijn minst bevat deze noodkreet ook een pleidooi om de bakens te verzetten, om eindelijk te gaan onderhandelen in plaats van burgers te doden.
Voor de Haagse Gemeenschap van Kerken luistert het nu extra nauw hoe we de relaties met de Joodse en Islamitische gemeenschappen in Den Haag opbouwen en onderhouden en hoe we de gesprekken met hen voeren. De Prinsjesdagviering, de gesprekken die plaatsvinden op initiatief van het College van B&W en het werk van Initiatives of Change rond duurzaamheid en mensenrechten vormen hopelijk een goede basis.
Recente reacties