De Amerikaanse historicus Timothy Snyder schreef een indrukwekkend boek over de politiek van onvermijdelijkheid en de politiek van eeuwigheid: De weg naar onvrijheid. Hij heeft op basis van een veelheid aan bronnen een analyse van de strategie van Poetin. Een strategie die veel verder reikt dan de grenzen van de Russische Federatie. Sterker, de mythe ‘Trump de succesvolle makelaar’ is volgens Snyder een product van deze Russische strategie.
Onvermijdelijkheid
De politiek van onvermijdelijkheid veronderstelt een welhaast autonome ontwikkeling. Alternatieven zijn niet voor handen, zijn ook niet mogelijk. Het klassieke marxisme zag de klasseloze samenleving als een soort stip op de horizon, het resultaat van een wetenschappelijk te onderzoeken klassenstrijd. Het meer recente globalisme ziet het wereldwijd opererende marktmechanisme als een soort garantie voor de grootste welvaart voor het grootste aantal mensen. Er is – zo is de gedachte – geen alternatief voor de vrije markt en democratie. Ook het secularisme – Snyder noemt dat niet – gaat uit van de onvermijdelijkheid dat wetenschap en welvaart uiteindelijk zullen leiden tot het einde van religie. Goed beschouwd voldoet de werkelijkheid bij lange na niet aan deze verwachtingen. Beter gezegd, noch de ongelijkheid noch de religie verdwijnen geheel en al naar het verleden. ‘Eeuwigheid rijst uit onvermijdelijkheid op als een geest uit een lijk’, zo schrijft Snyder. Een paar pagina’s verder: ‘De natuurlijke opvolger van de sluier van onvermijdelijkheid is de lijkwade van de eeuwigheid, maar we moeten de bestaande alternatieven vinden voor die lijkwade valt.’ Dit zoeken naar alternatieven is de missie van Snyder. Het boek lijkt echter sterk gedomineerd te worden door bewijzen dat de eeuwigheidspolitiek zich een weg baant, in Rusland, in Europa (Brexit, rechts populisme) en de Verenigde Staten (Trump).
Eeuwigheid
De politiek van de eeuwigheid gaat uit van een mythe van een zuiver, onschuldig en verheven volk dat permanent bedreigd wordt door een platvloerse vijand. Die dreiging is van alle tijden en is ook niet weg te nemen. De leider van dit volk heeft een mystieke band met dat volk. Poetin heeft op zijn minst een deel van zijn ideeën ontleend aan de christelijke fascist en filosoof Ivan Iljin. Hij construeert de geschiedenis van Rusland (dus mythe) als één ononderbroken lijn van Volodymyr of Valdemar (later verbasterd tot Vladimir, die zich in 988 bekeerde tot het christendom) via de tsaren, Lenin en Stalin tot en met zichzelf. De eeuwige vijanden zijn het westen (Napoleon, Hitler), de joden, de homo’s en de materialisten. De Europese Unie en de Verenigde Staten staan als het ware symbool voor deze eeuwige vijand. De Oekraïne is – nog steeds binnen deze mythe – het strijdperk. Maar er is nog een tweede type vijand van het onschuldige en verheven volk, namelijk de harde feiten en analyses, dus wetenschap en journalistiek. De eigen mythen gaan altijd boven de feiten. De meest onschuldige strategie bestaat uit het twijfel zaaien over de uitkomsten van onderzoek en journalistiek door allerhande alternatieven rond te strooien. Minder onschuldig zijn de harde maatregelen en bedreigingen tegen journalisten en wetenschappers.
Beïnvloeding van Europa en Amerika
Dit type eeuwigheidspolitiek verbreidt zich ook naar Europa en Amerika. Snyder ziet onder andere dat een aantal rechts-populistische politici in Europa hun steun betuigt aan Poetin, al dan niet geholpen door diens financiële donaties. Dat zijn dezelfde politici die tegen de Europese Unie zijn, die klimaatverstoring weglachen en die voortdurend ageren tegen migratie. Ook maakt hij zeer aannemelijk dat Poetin via sociale media actief invloed heeft uitgeoefend op de brexit stemming in Groot-Brittannië. Het meest opzienbarend blijft zijn conclusie dat ‘Trump de succesvolle zakenman’ een creatie is van de Russen. Trump zou financieel in het zadel geholpen zijn door Russische oligarchen. De Amerikaanse verkiezingen zijn beslissend beïnvloed door een uitgekiend misbruik van de sociale media door Russen. Hoe dan ook, Trump beantwoordt in alle opzichten aan het profiel van de eeuwigheidspolitiek.
Angst en hoop
Het boek zelf liet me na lezing pessimistisch achter. Het is immers niet best als je angsten overtuigend bevestigd worden door een wetenschapper als Timothy Snyder. Snyder is als hoogleraar verbonden aan de Yale University. Mijn eerste kennismaking met hem verliep via het boek Denken over de twintigste eeuw dat hij samen met zijn collega-historicus Tony Judt schreef. Sindsdien volg ik zijn publicaties met aandacht. Ik besef natuurlijk ook wel dat in de analyse van de bedreigingen, ook de kernwaarden naar voren kunnen komen. Dat gebeurt zeker in het nawoord. Hij spreekt daar terecht over de deugden van gelijkheid, individualiteit, successie, integratie, vernieuwing en waarheid. Deugden die een voor een verkwanseld worden in de eeuwigheidspolitiek. Maar dat roept wel de vraag op waar die deugden dan gepraktiseerd worden.
Zoekend op internet stuitte ik op een recente lezing van Timothy Snyder: ‘Judenplatz 1010, 13 mei 2019’. Hij sprak deze in Wenen uit ter gelegenheid van een herdenking van de holocaust. De rede biedt een mooie samenvatting van het boek ‘De weg naar vrijheid’. Maar hij gaat met name in op Europa als bron van hoop. Waar ik de Europese samenwerking uiteindelijk beschouwde als een reactie op de Tweede Wereldoorlog, voegt Snyder daar iets anders aan toe. Veel van de Europese staten raakten na deze oorlog hun koloniën kwijt; de Europese samenwerking was (ook) een alleszins redelijke uitweg uit deze impasse.
Het is een mythe dat de Europese staten ooit natiestaten waren, het waren kleine en grote imperia. De wens om terug te keren naar de oorspronkelijke natiestaat is een romantische leugen, een sprookje. De samenwerking in Europa is vernieuwend, hoe moeizaam die ook af en toe verloopt. Ze beschermt landen tegen de grillen van de wereldmarkt, ze stelt paal en perk aan monopolies, ze hecht waarde aan onderwijs en wetenschap en ze bewaakt de soevereiniteit van de lidstaten. Snyder ziet Europa als een waarborg voor de humaniteit. Verrassend dat juist een buitenstaander zulke hoge verwachtingen van Europa heeft. Speelt zijn teleurstelling in de Verenigde Staten en zijn genadeloze analyse van Rusland hierbij een rol?
Recente reacties