Introductie

De historicus Tony Judt  bracht mij jaren geleden op het spoor van Timothy Snyder. Judt schreef onder andere Na de oorlog. Een geschiedenis van Europa na 1945 (2006). Judt en Snyder schreven samen het boek Denken over de twintigste eeuw (2011). Dit laatste boek maakte me nieuwsgierig naar ander werk van Snyder. Afgelopen jaar las ik De weg naar onvrijheid (2018) en onlangs maakte ik kennis met Zwarte aarde. Geschiedenis van de Holocaust (2015).

Het werk van Timothy Snyder is zelden of nooit vrolijk. Hij bezit de gave om de keerzijde van het populaire optimisme te schetsen. Hij wijst op al die mensen die in de loop van de geschiedenis geofferd zijn op het altaar van een ideologie of het altaar van de vooruitgang. Hij zal zich waarschijnlijk ook niet zo makkelijk laten voegen in de gedachte dat de meeste mensen deugen. Hij lijkt zich eerder te richten op de hardnekkigheid van het kwaad in de wereld. Mijn interesse in dit boek werd gewekt door het verband dat Snyder probeert te leggen tussen ecologische crises en de Holocaust. Dit riep bij mij de vraag op of de actuele klimaatcrisis ook andere gevaren met zich meebrengt.

Timothy Snyder over het wereldbeeld van Hitler

Snyder vestigt de aandacht op het wereldbeeld van Hitler. Het eerste aspect van dit beeld is de vermeende onoplosbare spanning tussen een groeiende bevolking enerzijds en een begrensde aarde anderzijds. Hitler verwoordde dit laatste vooral in termen van vruchtbaar landbouwareaal. Hij plaatste zich hiermee in de immer voortgaande traditie van Thomas Malthus. De laatste decennia zet Paul Ehrlich deze denktraditie met verve voort. Daarbij lijkt het accent geleidelijk te verschuiven van de voedselcrisis naar de klimaatcrisis en het uitsterven van planten en dieren. Het tweede aspect van het wereldbeeld van Hitler betreft het idee van de onvermijdelijke strijd tussen mensen om de schaarse natuurlijke hulpbronnen. Ook hier stond Hitler in een voortgaande traditie, namelijk die van Thomas Hobbes. Hobbes voorzag een natuurlijke strijd van allen tegen allen. Maar Hobbes richtte zich in tegenstelling tot Hitler juist op maatregelen die die strijd zouden moeten voorkomen of op zijn minst zou temperen. In het beeld van Hitler ging het om strijd tussen rassen waarbij het Arische ras een soort natuurlijk recht op de overwinning had. Hitler stond ook in de traditie van het sociaal-darwinisme, dus de idee dat de vooruitgang gebaat is met het overleven van de sterksten en dus de dood van de zwaksten. Deze stroming is vernoemd naar de natuurwetenschapper Charles Darwin.

In de perceptie van Hitler belemmerden de joden de natuurlijke gang van zaken zoals hij die vanuit zijn wereldbeeld voor zich zag: dodelijke strijd tussen de rassen om het schaarse land en de overwinning van het Arische ras. De joden vertegenwoordigden in alle opzichten de tegenpool van Hitler en zijn volgelingen. Als ik Snyder goed begrijp stelden Joden – volgens Hitler – juist vertrouwen in het vermogen van wetenschap  en technologie om de productiviteit van de grond te verhogen. De strijd van allen tegen allen vanwege de schaarste zou dan niet onvermijdelijk of natuurlijk zijn. Joden – nog steeds volgens Snyders interpretatie van Hitler – stonden ook voor universele waarden. Alle mensen, ongeacht nationaliteit en ras, zijn van gelijke waarde; van een natuurlijk recht van één ras om zich alle hulpbronnen toe te eigenen is geen sprake. Dus geen moreel of natuurlijk recht van een ras of een volk om op basis van (vermeende) superioriteit andere mensen te onteigenen of te doden. Hitler meende dat er ook sprake was van een wereldwijd joods complot. Joden hadden zowel de macht in de communistische Sovjet-Unie als in de politieke en economische elite in het Westen. Hij gebruikte dit complotdenken ook om medestanders te winnen.

Snyder poneert bovenstaande ideeën vooral als aanvulling op de bestaande ideeën over de Holocaust. Ik heb ze zeker niet gelezen als een alternatieve verklaring. Naast het wereldbeeld van Hitler gaat hij ook in op de randvoorwaarden om de Holocaust te realiseren. Zijn belangrijkste punt hier is dat de massamoorden zich vooral voltrokken in landen waar de statelijke instituties verdwenen zijn en waar dus de burgerrechten niet meer (of nog niet) van toepassing zijn. Ook verraste hij mij met de Poolse rol rond de stichting van de staat Israel. Maar ik beperk me tot het geschetste wereldbeeld.

Flarden van het wereldbeeld?

De directe aanleiding tot het aanschaffen van Zwarte Aarde was de verwijzing naar de actuele ecologische crises: klimaatverstoring en extinctie. Deze actuele termen verhullen niet dat het ook nu mede om de voedselvoorziening gaat. Doelbewust heb ik mijn weergave van het wereldbeeld van Hitler daar op aangepast, in die zin dat ik verwijs naar de iconen van een dreigende voedselcrisis Thomas Malthus en Paul Ehrlich. Zij waren en zijn tevens de pleitbezorgers van maatregelen on de bevolkingsgroei te remmen. Ook het verzet tegen allerlei vormen van migratie is mede ingegeven door de al dan niet vermeende schaarste (grond, huisvesting, voorzieningen,banen) in het doorgaans relatief rijke immigratieland. Nu is het natuurlijk en gelukkig uitgesloten dat de geschiedenis zich zal herhalen. Maar is misschien wel tekenend voor deze tijd dat elementen uit het door Snyder verwoorde (gereconstrueerde) wereldbeeld van Hitler de kop op steken.

  • Het eerste element is een groeiend besef van schaarste en dus van grenzen aan de groei. De een verwoordt dit op welhaast apocalyptische wijze, de ander kiest voor termen als risico’s en onzekerheden. Hoe dan ook, het voelt beklemmend en vervreemdend. Daarbij komt dat – ook vandaag – het vertrouwen in wetenschap en technologie sterk lijkt te slinken. Sommigen zien deze eerder als oorzaak van de crisis dan als verlichtende uitweg uit de crisis. Natuurlijk kun je ook je kop in het zand steken door alle feiten te ontkennen of te negeren.
  • Het tweede element is de strijd om gegeven de schaarste onverbloemd te kiezen voor zelfhandhaving, alsof degene die het sterkste of slimste is ook de rechten heeft op het grootste deel van de koek. Het gaat omfloerst, door het beschermen van markten en landen tegen de komst van buitenstaanders, door onderscheid te maken tussen ‘eigen’ en ‘niet-eigen’, door het koesteren van zogenaamde volkstradities. Niet het gemeenschappelijke goede en niet de waardigheid van ieder mens, maar het opkomen voor eigen land, eigen volk en eigen belang wordt meer en meer vanzelfsprekend.
  • Tenslotte, het derde element is de smeltkroes van complottheorieën. In mijn beleving is dat nog een marginaal verschijnsel, maar in die marges gaat het er wel heftig en wild aan toe, ook dankzij de sociale media. Deze theorieën richten zich ook op joden en moslims, maar ze zijn zeker niet eenkennig.

Deze flarden zullen zich niet verdichten tot een onverhulde volkerenmoord. Natuurlijk is de huidige mondiale en regionale ecologische crisis een reële bedreiging. Natuurlijk hebben wetenschap en technologie hun schaduwzijden. Maar fatalisme, complotdenken en paniek zullen zeker niet helpen. Zelfbehoud is als zodanig niet verkeerd, maar zelfbehoud dient wel ingebed te zijn in een streven naar het gemeenschappelijk goede. Wat we nodig hebben is nuchterheid, waakzaamheid en praktisch handelen. De rest is leven van wat komt!