Paul Schenderling heropent in zijn boek ‘Er is leven na de groei’ de bezinning op ‘Grenzen aan de groei’ en ‘Economie van het genoeg’. Hij neemt zijn lezers bij de hand naar het jaar 2040. Het door hem verbeelde Nederland laat zich dan niet meer leiden door een naïef vertrouwen in economische groei als oplossing voor alle problemen. Het nieuwe Nederland houdt rekening met de begrensde draagkracht van de aarde, biedt zijn inwoners ontspanning en geluk. Een slimme belasting op consumptie kan dat nieuwe Nederland bewerkstelligen, althans dat betogen Paul Schenderling en zijn team.
De filosoof René ten Bos spreekt in een van zijn publicaties over het antropoceen[i]. De mensheid heeft een grote invloed op heel de aarde, van de (diep) zee tot het land, van de biosfeer tot de atmosfeer. Overal zijn de gevolgen van menselijke activiteiten aanwijsbaar. Voorheen beperkte die menselijke invloed zich; ze was tijdelijk en plaatselijk. Vroeg of laat zal een voortgaande economische groei tot een wereldwijde catastrofe leiden. Schenderling zegt het niet zo expliciet, maar in zijn verwijzingen naar de zich voltrekkende klimaat- en natuurcrises klinkt deze vrees zeker door.
Groene groei?
Schenderling richt zijn pijlen op zijn collega-economen die geloven dat het mogelijk – zelfs wenselijk en noodzakelijk – is om twee doelen te combineren: economische groei binnen de grenzen van de draagkracht van de aarde. Deze economen openden de weg naar initiatieven om de productie vanuit milieuoogpunt efficiënter te maken: minder materiaal gebruik, zuiniger apparaten etc. De milieuwinst die daadwerkelijke gemaakt werd, ging en gaat goeddeels verloren door een voortgaande consumptie groei. Deze waarneming brengt Schenderling tot het voorstel om de aandacht te richten op de consumptie. Een slimme belasting op consumptie zou dan zowel de kwantiteit (consuminderen) als de kwaliteit (groener, recyclebaar) van de consumptie ten gunste moeten beïnvloeden. Tegenover deze selectieve belasting op consumptie komt dan een forse verlaging van de belasting op arbeid te staan. Flankerend beleid van de overheid zou dan leiden tot een meer ontspannen, volwassen en houdbare economie en tot meer kwaliteit van leven voor de bevolking.
Ruimte voor het onverwachte?
Wie het boek leest, zal een keur van argumenten en inspirerende voorbeelden aantreffen. Als zodanig overtuigen ze zeker van de wenselijkheid van de beoogde bekering. Wat me wel doet aarzelen is de ongecompliceerde koppeling tussen de voorgestelde maatregelen en de gewenste uitkomsten in 2040. Het betoog krijgt bijna en mechanisch karakter. Het grote verhaal in de vorm van een blokschema[ii] illustreert dit laatste onbedoeld. Bij de veronderstelde oorzaak-gevolg-relaties mis ik de randvoorwaarden, de onzekerheden en de realiteit van ontoereikende kennis. Het besef dat de werkelijkheid groter en dieper is dan economische modellen mis ik.
Oecumene en duurzaamheid
Misschien is het grootste geheim van de oecumenische beweging wel dat ze al zeker 50 jaar juist met deze vragen bezig is geweest[iii]. Het ging o.a. om de indringende vraag wat genoeg is voor een goed leven. Een rode draad in dat denken was dat de kwaliteit van leven zwaarder weegt dan economische groei. Wat is genoeg voor een goed leven? In Nederland speelde dit rond actie Nieuwe Levensstijl[iv] en het conciliair proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping[v]. Ook de economie van het genoeg – bepleit door Bob Goudzwaard[vi] en Harrie de Lange[vii] – sluit hier bij aan. Hetzelfde geldt voor het vele werk van het Multidisciplinair Centrum voor Kerk en Samenleving[viii] en de stichting Oikos[ix].
Een van de meest indringende lessen is dat het geloof in economische groei diep verankerd is in de harten van mensen en in de ziel van de cultuur. De drang om te groeien, te versnellen[x], laat zich niet zo makkelijk corrigeren door een slimme belastingmaatregel. Het kwaad heeft zich diep genesteld in de economische structuren[xi]. Deze ervaring is – als profetische kritiek – geuit door allerlei oecumenische protesten tegen het neoliberalisme en globalisme.[xii]
Paul Schenderling cs hebben een belangrijke steen in de vijver gegooid. Ik hoop dat zij hiermee het publieke debat over de inktzwarte schaduwzijden van economische groei en de achterliggende groeidrang prikkelen. Kerk en theologie kunnen – als ze het lef hebben – ook bijdragen.[xiii] Zij hebben – gegeven het recente verleden – meer te bieden dan dat ze zelf denken.
Paul Schenderling, Er is leven na de groei. Hoe we onze toekomst realistisch veiligstellen, Postgroei Nederland & Bor Uitgevers, 2022 (271 pagina’s)
Het bovenstaande artikel is in een iets gewijzigde vorm gepubliceerd in het tijdschrift Confessioneel Credo van 23 februari 2023. Wie meer wil weten over het boek en de vervolgactiviteiten kan doorklikken naar de website postgroei.
Eindnoten
[i] René ten Bos, Dwalen in het antropoceen, Boom Uitgevers Amsterdam, 2019
[ii] Pagina 247
[iii] Zie o.a. mijn duurzaamheid en oecumene en oecumenische sociale ethiek
[iv] Mijn oud-collega Jaap van der Sar – overleden in 2022 – coördineerde de campagne. Prof. J.B. (Hans) Opschoor schreef een evaluatieve terugblik op de campagne.
[v] Dick Koelega en Herman Noordegraaf (red), Argonauten onderweg. Conciliair kerk-zijn als blijvende uitdaging. Kok Kampen 1993
[vi] Herman Noordegraaf en Sander Griffioen, Bewogen realisme. Economie, cultuur en realisme. Bij het afscheid van Bob Goudzwaard, Kok Kampen, 1999
[vii] Greetje Witte-Rang, Geen recht de moed te verliezen. Leven en werken van dr. H.M. de Lange (1919-2001), Boekencentrum 2008
[viii] Herman Noordegraaf en Greetje Witte- Rang, In de wereld werkzaam zijn. Anders denken over kerkelijk optreden door het MCKS 1981-1998, Skandalon, 2011
[ix] David Renkema, Geloven in een beteren wereld. Sporen van Oikos, Skandalon 2018
[x] Hartmut Rosa, Leven in tijden van versnelling. Een pleidooi voor resonantie, Boom 2016.
[xi] Jeremy L. Sabella, Hoop in tijden van verdeeldheid. Het levensverhaal van Reinhold Niebuhr en zijn lessen voor de wereld, Ingeleid en vertaald door Simon Polinder en Menno R. Kamminga. Partenon 2022
[xii] Greetje Witte-Rang, Hielke Wolters e.a., Uitsluitend participatie. Theologische overwegingen bij globalisering, Boekencentrum en Stichting Oikos
[xiii] Encycliek Laudato Si’ van Paus Franciscus over de zorg voor het gemeenschappelijk huis, 2015
Recente reacties