Een titel kan een belemmering vormen om een boek te lezen. Dat geldt – wat mij betreft – zeker voor het boek ‘Heerschappij. Hoe het christendom het Westen vormde‘ van de auteur Tom Holland. De titel is bijna aanstootgevend. Kun je met goed fatsoen die vergaande dominantie van het christendom in deze seculiere tijd claimen? Past ons niet wat meer bescheidenheid en zelfkritiek? Een vernietigende kritiek in de NRC vormt ook niet direct een aanmoediging. Wolter Huttinga (Trouw) is minder negatief; hij looft de vertelkunst van Tom Holland, maar meent dat de inhoud weinig nieuws biedt. Ik heb het boek gekocht en gelezen, omdat we bij De Zinnen het voornemen hebben om hem uit te nodigen. Op de valreep van de Covid-19 crisis haalde ik het boek in huis. Holland schrijft meeslepend. Dat moet zeker gezegd worden.
Zowel het Westen als het christendom zijn complexe containerbegrippen. Beide roepen ook allerlei associaties en waardeoordelen op. Het is niet zo moeilijk om een betoog op te bouwen waarbij het ‘Westen’ staat voor technische en economische vooruitgang, universele mensenrechten en een democratische rechtsorde. Misschien is dat beeld zelfs nog vol te houden als je de schaduwzijden onder ogen ziet: slavernij, kolonialisme, geweld, klimaatverstoring en uitsterven van soorten. Maar als deze schaduwzijden het beeld te zeer domineren, kantelt het geheel. Het ‘Westen’ staat dan voor zelfverrijking, uitsluiting en uitbuiting van (andere) mensen, vermarkting van waarden en een ecologische catastrofe. Ook het christendom laat zich schetsen vanuit een welwillend en een kwaadwillend perspectief. Het christendom kan beschreven worden als een goede boodschap (Evangelie), warme gemeenschappen, medemenselijkheid en eerbied voor de schepping. Maar het is niet zo moeilijk om allerlei voorbeelden van het tegendeel op te sommen: sektarisch, gewelddadig, conservatief, antropocentrisch et cetera. Tom Holland probeert daar op eigen wijze door heen te laveren.
Tom Holland onderscheidt (zeker) drie karakteristieken van het christendom. De eerste is uiteraard de centrale positie van Jezus Christus. Holland wijst daarbij in het bijzonder op de kruisiging (niet op de opstanding). De dood door kruisiging was in die jaren vooral voorbehouden aan slaven, dus aan mensen die niet of nauwelijks meer als mensen werden behandeld. Juist die totaal vernederde mens verwijst voor christenen naar God. Dat was en is aanstootgevend. Maar deze notie staat – volgens Holland – ook voor een grote gevoeligheid voor het lijden van mensen in de marge van de samenleving. De tweede is het universele karakter van het christendom, dus de missie of zending om alle volkeren te kerstenen. De derde is de grote nadruk op de individuele vrijheid. Holland plaatst deze gewetensvrijheid tegenover het zich kritiekloos onderwerpen aan een leer of en ritueel. In het verlengde van deze drie karakteristieken staat de waardigheid van ieder mens, ongeacht zijn of haar etniciteit, geslacht, geaardheid of status.
Vanuit deze karakteristieken bouwt Tom Holland zijn verhaal op. Hij signaleert hoe het christendom keer op keer die karakteristieken verkwanselde, dus zich vereenzelvigde met de heersende machten. De Nederlandse theoloog G.J. Heering sprak in dit verband wel over de zondeval van het christendom. De kracht van Tom Holland is dat hij tegelijkertijd laat zien dat deze karakteristieken ook weer de basis vormden van kritische tegenbewegingen binnen het christendom. Maarten Luther (reformatie) en Martin Luther King (burgerrechten) zijn twee voorbeelden. Daarnaast probeert hij ook aannemelijk te maken dat diezelfde karakteristieken ook aan de basis liggen van de verlichting, universele mensenrechten, het humanisme en talloze humanitaire acties. In de woorden van de uitgever: ‘Concepten als secularisme, liberalisme, wetenschap en homoseksualiteit zijn diep geworteld in een christelijk zaaibed’.
Zijn verwoording van de ambivalente geschiedenis van het christendom is imponerend. Tom Holland zorgt – zeker niet als eerste – voor een herwaardering van de soms wat verguisde apostel Paulus. Ik vind het ook bijzonder hoe hij zijn verhaal inzet bij de kruisiging. Bij mijn weten is er geen enkele godsdienst die zich identificeert met een gekruisigde. Tom Holland onderkent dat ten volle. Mijn vraag blijft wel of hij met zijn boek echt heeft aangetoond dat het christendom werkelijk zo bepalend is (geweest) voor de wereld van vandaag. Dat oordeel laat ik graag over aan de wetenschappers. Maar het boek is het lezen meer dan waard.
28 april 2020
De bovenstaande reflectie is op 30 april 2020 licht bewerkt geplaatst op de website van Nieuwwij.
Recente reacties