Geloven in een betere wereld
‘Grootvader, het gaat niet goed in de wereld. Vooral de toekomst vervult ons met de grootste zorg’. De bejaarde Abel Herzberg schreef deze woorden in een kleine bundel met brieven aan zijn grootvader.[1] Het boekje verscheen in het jaar dat ik ging werken bij een oecumenisch instituut.[2] Nu, al weer bijna veertig jaar later, wordt deze boodschap min of meer herhaald in een boek van de historicus Philipp Blom ‘Wat op het spel staat’.
Honger en ondervoeding zijn hardnekkige problemen.[3] Klimaatverandering is gaande,zo goed als onstuitbaar[4] , met alle gevolgen van dien in de komende decennia en eeuwen. De biologische verscheidenheid in flora en fauna verschraalt in ernstige mate.[5] Tenslotte is er ook nog sprake van grote verschillen in rijkdom en kansen tussen en ook binnen landen.[6] De tegenstellingen in de samenleving lijken onoverbrugbaar. Met Herzberg en Blom kunnen we alleen maar zeggen: Het gaat niet goed in de wereld! Het voortbestaan van de mensheid staat op het spel!
Maar we kunnen gelukkig ook iets meer zeggen. Ik werd getroffen door de wijze waarop Herzberg God liet spreken in deze fictieve brief aan zijn grootvader: ‘Ik heb de mensen alles gegeven wat zij nodig hebben om met elkaar in vrede en vriendschap te leven. (…) Wat nu nog moet worden verricht dient aan mensen zelf te worden overgelaten. Zo hoort de orde tussen ons te zijn. Het woord, en meer dan het woord, de daad is aan hen’. Hij speelt de bal terug naar ons, net als Blom: ‘Als we onze toekomst vorm willen geven, moeten we boven ons uitgroeien’.[7]
De geschiedenis van Oikos kan gelezen worden als een verhaal over de wijze waarop mensen om zijn gegaan met de grote wereldproblemen. Ondanks alle reële bedreigingen bleef het geloof in een betere wereld overeind, soms betwijfeld en soms ook tegen beter weten in. Ik zal proberen iets van die ervaringen met u te delen.
Vier lessen
Les 1: feiten op orde
De eerste les is dat het de moeite waard is om zich te verdiepen in de ‘feiten’, om kennis te vergaren. Soms is de situatie misschien ernstiger dan je denkt, maar soms leidt meer kennis juist tot meer nuances. Hans Rosling geeft in zijn boek Feitenkennis[8] tien redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denkt. Het is bijvoorbeeld opvallend dat ondanks de bevolkingsgroei [9] gedurende de afgelopen decennia, het aantal mensen dat chronisch ondervoed is, min of meer stabiel is gebleven (800 miljoen). Maar kennis van de feiten en analyses van de verbanden laten ook zien waar de mogelijkheden tot verandering liggen, waar we alleen en samen wat kunnen doen. Tenslotte is betrouwbare kennis is ook een antwoord op de leugenaars, fantasten en bedriegers van onze eigen tijd. Een kwaliteitskrant, een goed tijdschrift en betrouwbare websites zijn wapens in deze strijd.
Les 2: deel van het probleem en deel van de oplossing
De tweede les is na te gaan wat onze eigen rol is. We zijn zowel deel van de problemen als deel van de oplossingen. Wij zijn zelden of nooit alleen toeschouwers van de ondervoeding, het broeikaseffect, de uitbuiting en uitsluiting van mensen die al dan niet kunnen besluiten om wat geld te geven. Via economie en via de politiek dragen we ook bij aan al die wereldproblemen. We consumeren, we sparen of beleggen, we reizen en we kiezen politici. De geschiedenis van Oikos laat vooral zien waar en hoe we in beweging zijn gekomen. Kerkelijke aandeelhouders protesteerden ten tijde van de apartheid op allerlei wijzen tegen de rol van Shell in Zuid-Afrika, tegen de wapenproductie bij Philips en kinderarbeid bij Van Leer. Ze investeerden ook in duurzame ontwikkeling door aandelen van Oikocredit te kopen. Consumenten gingen over op het keurmerk van Max Havelaar en Fair Trade, om kleine boeren te steunen. We stelden diaconale kieswijzers samen om mensen te helpen om in hun stemgedrag uiting te geven aan rechtvaardigheid en duurzaamheid. Die zelfde inzet was ook zichtbaar in de bredere campagnes zoals de actie Nieuwe Levensstijl, het conciliair proces voor gerechtigheid, vrede en heelheid van de schepping en groen geloven. Maar deze inzet op de eigen rol is nergens zo sterk en overtuigend als rond het dagelijkse voedsel. ‘Der Mensch ist was er isst’, zei de filosoof Feuerbach al, maar dan als argument tegen het bestaan van een God. De mens is wat hij of zij eet, dat wil zeggen de maaltijd zegt alles over wie we zijn en wat voor ons van waarde is. Het gaat dan over al dan niet vlees, streekgebonden, seizoensgebonden, matigheid, gezondheid e.d. In die zin ligt de honger – het wereldvoedselvraagstuk op ons bord, louter en alleen omdat we daar keuzes maken die verder reiken dan de eigen gezondheid en het eigen genot.
Les 3: beperkte maakbaarheid
De derde les is juist een nuancering op onze mogelijkheden om zelf een goede wereld te scheppen. Als we dat te letterlijk nemen, leidt dat tot een loodzware en ziekmakende last voor het individu. Mijn voorkeur gaat er naar uit om die verantwoordelijkheid niet te leggen bij ieder individu afzonderlijk, maar ook bij gemeenschappen en instituties. Bovendien vertrouw ik erop dat het goede niet alleen afhankelijk is van menselijke inspanningen. Het goede kan ons ook overkomen, als geschenk of gebaar. We leven van wat komt[10]. Praktisch is de les om volhardend te zijn, om je geloof in een betere wereld niet alleen afhankelijk te maken van je eigen inspanningen en successen.
Les 4: richtinggevende waarden
De vierde les is dat het niet voldoende is om de feiten en analyses op orde te hebben, hoe belangrijk en lastig dat op zich al is. We kunnen niet zonder richtinggevende waarden, ingebed in een al dan niet religieuze levensbeschouwing. Oikos was wat dit betreft schatplichtig aan de katholieke sociale leer en de oecumenische sociale ethiek. Hier lezen we de groten woorden, zoals menselijke waardigheid, het gemeenschappelijk goede, gerechtigheid, duurzaamheid en vrede. Hier zien we ook alle praktische ervaringen die inmiddels opgedaan zijn. Deze waarden laten zich niet verengen tot een te realiseren utopie. Verreweg het meest inspirerende document is de encycliek Laudato Si’ . Over de zorg voor het gemeenschappelijk huis van paus Franciscus[11] . De belangrijkste ethische les is dat onze zorg verder reikt dan de mensen in de meest nabije omgeving en de eerst volgende generatie.
Vier wereldbeelden
De laatste jaren zie ik op de achtergrond van veel gesprekken vier verschillende wereldbeelden naar voren komen. Elk met een eigen logica en met eigen waarden. Deze wereldbeelden zijn ook gebruikt door het Internationale panel voor de bestudering van klimaatverandering (IPCC) om de verschillende klimaatscenario’s te schetsen, door het Milieu- en Natuurplanbureau en door de wetenschapper Klaas van Egmond[12].
- Het wereldbeeld van de ‘mondiale markt’ gaat uit van een groot vertrouwen in nieuwe technologieën en het vrije marktmechanisme. Overheden dienen zich goeddeels terug te trekken. De geschetste problemen (als men die al wil zien) worden zo op meest efficiënte wijze opgelost. We kopen ons voedsel via de supermarkten op de wereldmarkt en laten ons slechts leiden door onze eetlust, onze koopkracht en natuurlijk de prijzen. De risico’s en de kosten worden binnen dit wereldbeeld afgewenteld op de gemeenschap en op de komende generaties.
- Het wereldbeeld van de ‘mondiale solidariteit’ is sterk getekend door het besef dat we te maken hebben met grote en complexe vragen die alleen door internationale samenwerking zijn aan te pakken. De Verenigde Naties, de Europese Unie en het klimaatverdrag passen bij dit wereldbeeld. De overheden proberen de gemeenschappelijke belangen en de solidariteit met de armsten te beschermen. Hier passen ook de voedsel-en warenwet en ook de belastingen bij. Dit wereldbeeld staat onder kritiek, ook omdat mensen dit ervaren als duur (belastingen) , omslachtig (wetten, regels, onderhandelingen) en weinig doeltreffend en doelmatig. The General Theory of Employment, Interest and Money (Keynes), Our Common Future (Brundtland) en de Rechtvaardige Economische Orde (Tinbergen) zijn met dit beeld verbonden.
- Het wereldbeeld van de ‘regionale veiligheid’ zet vooral in op de eigen nationale of regionale belangen. Trump, Wilders en Baudet zijn de exponenten van dit wereldbeeld. Het heeft geen boodschap aan mensen die buiten de eigen regio wonen, behalve dan als afnemers van de eigen producten, als arbeidskrachten en als leveranciers van grondstoffen. Migranten die de eigen regio niet ten goede komen, dienen geweerd te worden, desnoods met een muur. Hierbij past het boek Botsende beschavingen (Huntington)[13], zeker als die ‘regionale veiligheid’ niet alleen economisch maar ook cultureel wordt toegepast.
- Het wereldbeeld van de ‘regionale zorg’ staat weliswaar ook min of meer met de rug naar de buitenwereld, maar is wel gericht op goede onderlinge relaties en een goede omgang met de directe fysieke omgeving. Dit wereldbeeld gaat gepaard aan een groot wantrouwen tegen zowel moderne technologie als de wereldwijde markt. Een zekere voorkeur voor een eigen moestuin en biologisch producten is hier ook nauw mee verbonden. Kleinschaligheid en simpelheid passen hierbij: Small is Beautifull (Schumacher).
Een bouwsteen voor de kathedraal
De vier lessen en de vier wereldbeelden presenteer ik als de praktische en intellectuele nalatenschap van een organisatie die ik met veel plezier heb mogen dienen. Oikos werkte op het snijvlak van kerk en samenleving, onderzoek en actie en geloof en ongeloof.
Ik ben benieuwd of u de vier lessen herkent: de waarde van betrouwbare kennis, de interesse in uw eigen rol, het gevaar van de morele overbelasting en het belang van een waardevaste levensbeschouwing. Juist die vier elementen vormen ook de basis voor het werken aan een betere wereld. Niet vanuit de gedachte dat we dat wel even zullen fiksen, wel als praktische zoektocht naar de eigen mogelijkheden om een steentje bij te dragen.
De vier wereldbeelden staan voor de wijzen waarop mensen de wereld kunnen zien: als wereldwijde markt, als beteugeling van de markt vanuit solidariteit en duurzaamheid, als botsende beschavingen of als zorg voor mens, natuur en milieu in de nabije omgeving. Het wereldbeeld bepaalt ook mede wat u zelf denkt te kunnen doen.
Veel kan samenkomen in de dagelijkse maaltijd, dus de producten die we kopen, de gerechten die we bereiden en de mensen met wie we aan tafel zitten. Een vegetarische maaltijd getuigt van onze zorg voor de toekomst van de aarde en van de komende generaties. Vleesproductie kost relatief veel grond en veel water en leidt tot extra uitstoot van broeikassen. Producten van het seizoen en uit de nabije omgeving kosten minder energie dan producten uit verre landen of producten die in koelkasten en vriezers bewaard zijn. Daarmee zeg ik niet dat dit voor eens en altijd de regel moet zijn, wel dat het mogelijk is om ook in de maaltijd iets te laten zien van een geloof in een betere wereld.
Tenslotte, te veel haast bij het realiseren van een betere wereld leidt bijna onvermijdelijk tot geweld. De filosoof Hans Achterhuis heeft daar indrukwekkende boeken over geschreven.[14] Het gaat er om te blijven zoeken naar mogelijkheden die er wel degelijk zijn. Ik vergelijk het wel eens met mensen die eeuwen geleden begonnen met de bouw van een kathedraal. De meesten zagen het eindresultaat nooit en dat wisten ze ook toen ze er aan begonnen. Ze gingen gewoon aan de slag, in vertrouwen dat de kathedraal ooit gereed zou komen. Abel Herzberg had hoge verwachtingen van de mensheid, ondanks alles wat hij heeft meegemaakt. Philipp Blom put zijn hoop uit zijn waarneming dat in de loop van de geschiedenis het onmogelijke steeds weer werkelijkheid is geworden. In die onzekerheid, zo stelt hij in zijn laatste zin ligt een mogelijke toekomst.
[1] Abel J. Herzberg, Brieven aan mijn grootvader, 1983
[2] Oecumenisch Studie- en ActieCentrum (OSACI), een van de voorlopers van Oikos, het oecumenisch Instituut Kerk en Ontwikkelingssamenwerking (1994-2018).
[3] Food and Agricultural Organisation, The State of Food Security and Nutrition in the World, 2019 (http://www.fao.org/3/ca5162en/ca5162en.pdf)
[4] International Panel on Climate Change, Global Warming of 1,50 C. Summary for Policy Makers, 2019 (https://www.ipcc.ch/site/assets/uploads/sites/2/2019/05/SR15_SPM_version_report_LR.pdf)
[5] Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services, Summary for policymakers of the global assessment report on biodiversity and ecosystem services of the Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services, 2019 (https://www.ipbes.net/system/tdf/ipbes_7_10_add.1_en_1.pdf?file=1&type=node&id=35329)
[6] World Inequality Lab, World Inequality Report 2018, 2018 (https://wir2018.wid.world/files/download/wir2018-summary-english.pdf)
[7] Citaat Nelson Mandela, p. 210 in Blom (2017)
[8] Hans Rosling, Feitenkennis. 10 redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denkt, 2018
[9] De wereldbevolking passeerde in 1960 de grens van 3 miljard en is sindsdien gegroeid tot 7,7 miljard in 2019 http://worldpopulationreview.com/
[10] Erik Borgman, Leven van wat komt, 2017
[11] Encycliek Laudato Si’ van Paus Franciscus. Over de zorg voor het gemeenschappelijk huis, 2015
[12] Klaas van Egmond, Een vorm van beschaving, 2010
[13] Samuel Huntington is de wetenschapper die dit wereldbeeld signaleerde, zeker geen exponent van dit wereldbeeld.
[14] Hans Achterhuis, Het rijk der schaarste. Van Thomas Hobbes tot Michiel Foucault, 1988; De erfenis van de utopie, 1998; Met alle geweld. Een filosofische zoektocht, 2008; De kunst van het vreedzaam vechten. Een zoektocht naar de bronnen van geweldbeteugeling, 2014 (samen met Nico Koning); Koning van utopia. Nieuw licht op het utopisch denken, 2016
Recente reacties