Eggers en Rosa

Het gelijktijdig lezen van twee boeken kan ik niet aanbevelen. Maar soms is het wel een spannende exercitie. Dat was het geval met het ‘Het Alles’ van Dave Eggers en Leven in tijden van versnelling van Hartmut Rosa. Daarbij hielp het ook dat ik onlangs een lezing van Roza heb bijgewoond. De lezing was georganiseerd vanuit DeZinnen. Enkele dagen later hield Rosa onder dezelfde titel ook een lezing bij Radboud Reflects: De onbeheersbaarheid van de wereld. Wat hebben Eggers en Rosa met elkaar van doen?

Het Alles

De roman ‘Het Alles’ van Dave Eggers draait om een grote onderneming, de Every. Deze onderneming doet sterk denken aan een wereldwijde fusie tussen bestaande ondernemingen zoals Google, Meta en Amazon, met alle macht van dien. Het verhaal lijkt zich niet zo ver in de toekomst af te spelen, wellicht rond het jaar 2030. Een jonge vrouw – Delany Wells –  probeert deze onderneming van binnenuit te bestrijden. Ze is een lonely wolf. Een vriend en huisgenoot lijkt haar te steunen. Een oud-docente – die ook zeer kritisch staat tegenover de Every – schrijft haar indringende brieven. De docente probeert haar te overtuigen ontslag te nemen. Wells durft haar beweegredenen niet met haar te delen. Haar missie loopt uit op een totale mislukking. Zowel haar vriend als haar docente bezwijken voor de aantrekkingskracht van de onderneming. Net voordat de topvrouw van de onderneming Wells vermoordt, lijkt Wells zelf ook te bezwijken. Haar laatste gedachte is dat ze de topvrouw aan haar zijde heeft.

De onderneming verzamelt eindeloze hoeveelheden data, variërend van tekst, audio- en video. Ze kan die data tot op het bot analyseren en ook weer vertalen in adviezen. Ze kan ook op basis van deze data, inclusief de likes en reviews exact vaststellen wat bij wie wel en niet in de smaak valt. Romans, gedichten en films kunnen met terugwerkende kracht aangepast worden aan de voorkeuren van de consumenten. Het is zelfs mogelijk om met behulp van al deze data waardeoordeel uit te spreken over de opvoeding door je ouders, bij voorkeur in een enkel cijfer. In real time meent men op basis van beeld en geluid de kwaliteit van een vriendschap in kaart brengen. Omdat de onderneming steeds beter weet wat de voorkeuren van de consumenten zijn, gaat ze zich ook toeleggen op de handel in allerlei producten en diensten.

Zo gepresenteerd lijkt dit verstikkend, misschien wel een extrapolatie van recente ontwikkelingen. Maar Eggers verbindt dit op vernuftige wijze met nobele doelstellingen. Wie via zijn of haar levensstijl geen schade wil toebrengen aan andere mensen, andere levende wezens of de aarde als geheel, heeft niet alleen last van keuzestress maar ook behoefte aan informatie over hoe alles geproduceerd en verhandeld wordt. De Every levert zowel de kennis als de passende producten en diensten. De moraal verbindt zich met de systemen. Mensen worden ontzorgd. Het lijkt op maatschappelijk verantwoord ondernemen. Maar ook de zorg voor veiligheid, zowel op straat als achter de voordeur, komt binnen het bereik van de Every. Dankzij allerlei smart apparaten, hun opnames en de analyse van die opnames, komt het geweld direct onder de aandacht van politie en justitie. Daders kunnen bijna direct gepakt worden. Sterker, louter de wetenschap dat misdaden geregistreerd kunnen worden, weerhoudt mensen van geweld en diefstal.

De kracht van deze roman is dat ze aansluit bij realistische ontwikkelingen en bestaande behoeftes. Integraal ketenbeheer, dominantie van enkele ondernemingen, het verlangen naar kennis en veiligheid en de wens om geen schade toe te brengen komen bekend en zelfs vertrouwd voor. De hoge prijs bestaat in feite uit het opgeven van privacy.

Beheersbaarheid

Bijna gelijktijdig aan het lezen van het ‘Het Alles’ kwam ik ook in aanraking met het gedachtegoed van de Duitse socioloog Hartmut Rosa. Zijn boek Leven in tijden van versnelling is in een Nederlandse vertaling te lezen. Daarnaast was Radboud Reflects zo goed een lezing van Rosa toegankelijk te maken voor geïnteresseerden.

Het Alles biedt een perfecte illustratie van Rosa’s diagnose van de moderne samenleving. De wetenschap heeft de natuur eerst zichtbaar en toegankelijk gemaakt. Vervolgens maakte ze de natuur controleerbaar en daarmee ook bruikbaar, d.w.z. een reservoir van middelen voor de productie van goederen en diensten. De natuur – de wereld – krijgt het karakter van een te veroveren object ten behoeve van de (vermeende) menselijke autonomie en soevereiniteit. Ze krijgt pas waarde na de interventie van mensen. Terzijde, ter illustratie van deze opmerking verwijs ik naar de praktijken van kwekersrecht en vooral intellectuele eigendomsrechten. De Indiase wetenschapper en activist Vandana Shiva beweegt m.i. zich in dezelfde denkwereld als Rosa.

De belofte van beheersbaarheid bestaat in de kern uit veiligheid, welvaart en geluk. Maar – zo stelt Rosa – deze belofte wordt niet gerealiseerd. In het genoemde boek wijst hij o.a. op het dwangmatige karakter van de versnelling. We zitten met ons allen in een mallemolen van meer, nieuwer en beter. De politieke, economische en culturele ordening is – volgens Rosa – afhankelijk van deze versnelling. Tegelijkertijd brengt die versnelling schaduwzijden met zich mee: klimaatverstoring, tweedeling in de samenleving, burn out, depressie etc. In Het Alles komen die schaduwzijden ook aan de orde, maar daar bestaat de reactie uit meer controle en meer snelheid.

Resonantie

Rosa pleit voor een meer open en dankbare houding jegens de natuur en de wereld. Hij gebruikt het woord resonantie: ‘Resonantie is de term voor een modus van de relatie tot de wereld waarin het subject en de wereld elkaar wederzijds ‘bereiken’, zodat er een antwoordrelatie ontstaat die transformatieve effecten tot stand brengt, zodat de verhouding tot de wereld als het ware vloeibaar wordt’. De wereld is daarmee geen te veroveren of te bewerken materie (object) die pas tot waarde komt na tussenkomst van mensen. In de verte doet de benadering me denken aan het onderscheid dat Martin Buber maakt tussen Ik-het en Ik-jij relaties. Ook is er een grote verwantschap met het de benadering van Erik Borgman, zoals verwoord in Leven van wat komt.

De inzet van Rosa en Borgman spreekt mij zeer aan. Hun radicale cultuurkritiek is me uit het hart gegrepen. Maar tegelijkertijd beweeg ik me Op de grens van twee werelden. Het zoeken van de smalle marges van verandering in politiek en economie blijft voor mij van waarde, ook al vindt dit zoeken ten dele in een ik-het wereld plaats.

Deze boekbespreking is met lichte aanpassingen ook geplaatst op de website van Nieuw Wij