In een recente open brief zegt Kerk en Vrede de stem van de kerken te missen. De brief is in juni 2024 verzonden aan de kerken in Nederland. De 100 jarige pacifistische vereniging hekelt de vanzelfsprekendheid waarmee de Europese Unie e.a. Oekraïne steunen met wapens en waarschuwen voor een verdere escalatie. Kerk en Vrede roept de kerken op om hun zorgen uit te spreken over deze militarisering, om te pleiten voor dialoog en om te getuigen van vrede.

In een wat verder verleden was ik lid en zelfs bestuurslid van Kerk en Vrede. Dat was een mooie en leerzame tijd. De diepgang van de theologische reflecties op het vredesvraagstuk en de warme aandacht voor gewetensbezwaarden militaire dienst waren onovertroffen. Tegelijkertijd voelde ik ook een groeiende afstand. Dat lag – achteraf gezien – bij de onbemiddelde overgang van theologie en geweten naar de politieke en economische werkelijkheid. Naar mijn al doende rijpende overtuiging was er een tussenruimte met onmogelijke dilemma’s die niet zo maar genegeerd kon worden. Kerk en Vrede positioneerde zich in mijn beleving als eigenaar van een heilige waarheid tegenover een wrede en gewelddadige wereld. Dat gevoel bekroop mij ook toen ik de goed bedoelde oproep las.

DE stem van DE kerken?

Wellicht leg ik op een slak zout, door te beginnen bij ‘de’, het kleinste woord in de oproep. Het roept het beeld op alsof DE kerken met ÉÉN stem zouden kunnen spreken. Gezien de verwijzing naar uitspraken van paus Franciscus lijkt Kerk en Vrede bij DE kerken vooral te denken aan kerkelijke leiders[1] en – wellicht – kerkelijke vergaderingen[2]. Kerk en Vrede hanteert m.i. een onwerkelijk beeld van de kerken. Alsof de kerken bijna los staan van politiek en samenleving, alsof de kerken een soort heilige eensgezindheid (zouden moeten) vertegenwoordigen tegenover een veelkleurige, profane en gewelddadige samenleving. Voor mij vormen de kerken eerder een gemeenschap waar mensen wegen naar vrede zoeken, die zich wil laten gezeggen door Bijbelse verhalen en visioenen van gerechtigheid en vrede. Het pacifisme is een waardevolle stem binnen dit koor. In die zin zou ik de oproep van Kerk en Vrede vooral willen opvatten als een terechte oproep om deze zoektocht – deze pelgrimage – serieus te nemen.

Verlangen naar gerechtigheid en vrede!

Deze zoektocht naar de wegen naar gerechtigheid en vrede verzandt als ze zich alleen zou laten leiden door een sterk verlangen naar gerechtigheid en vrede, hoe belangrijk dit verlangen en de daarmee verbonden verbeelding van gerechtigheid en vrede ook zijn. Waar Kerk en Vrede dit verlangen aanmoedigt heeft ze mijn warme sympathie. Maar naast dat verlangen is ook kennis van de dynamiek van en in de wereld essentieel. Voor zover Kerk en Vrede zich expliciet uitlaat over de situatie in Oekraïne, zie ik – naast de aandacht voor het menselijke leed – een fixatie op de bewapening en – breder – op het militarisme aan beide zijden. Ook – maar dat ter zijde – constateer ik veel ongenoegen dat de media weinig aandacht besteden aan het perspectief van Kerk en Vrede of dat wegzetten als een kopie van het Russische perspectief. Dat publieke gemopper op de media vind ik weinig verheffend.

Rusland als agressor

In het voorjaar van 2023 heb ik mijn gedachten al eens laten gaat over de oorlog in Oekraïne.  Ik probeer naast Trouw en NRC enkele bronnen te volgen, zoals Clingendael, Platform Raam, The Kyiv Independant en Timothy Snyder. Zaterdag 10 augustus 2024 las ik met instemming het essay van Stevo Akkerman.

Rusland is de agressor, ook onafhankelijk van de achterliggende motieven, redenen en oorzaken. Als het Rusland alleen om Oekraïne is te doen, dan is de oorlog min of meer overzichtelijk. Als Rusland deze aanval ziet als een eerste poging om zijn invloedsfeer in westelijke (Europese) richting uit te breiden, dan ligt de situatie al gecompliceerder. Maar als Rusland deze oorlog voert als een cultuurstrijd van een traditionele religieuze oosterse beschaving tegen een ontwortelde seculiere westerse beschaving, dan kan dit het begin van het einde zijn. Mijn indruk is dat geen van deze opties uitgesloten kunnen worden. In andere uitingen dan de open brief, lijken woordvoerders van Kerk en Vrede sterk te leunen op de veronderstelling dat Rusland met de inval zou reageren op dreigingen vanuit het Westen. Daarmee zou Kerk en Vrede wel heel dicht schuren langs een narratief van Poetin cs.

Oekraïne is geen heilig land, net zo min als president Volodymyr Zelensky zonder zonden zou zijn. Maar zijn behoefte aan veiligheid binnen en aan de grenzen is legitiem en legaal. Ook de verzoeken aan het Westen om Oekraïne militair, politiek, financieel en economisch te steunen lijken mij alleszins redelijk.

Het Westen komt tot nu toe tegemoet aan de dringende verzoeken van Zelensky cs. Minder ruim en minder snel dan Oekraïne wenste, maar die steun is er wel. Veel zal afhangen van de uitslag van de Amerikaanse verkiezingen. In dit soort situaties gaat het zelden alleen om solidariteit met een aangevallen land en diens bevolking, ook allerhande geopolitieke overwegingen spelen een rol. De eenheid van het Westen, de veiligheid van en in Europa, de posities van de (vermeende) grootmachten, etc. Hierbij speelt de vraag waar deze oorlog op uit zal lopen. Is dit – in de woorden van René Girard – een Battle to the End?

Gerechtigheid

Het perspectief van een vrede die te niet gedaan wordt door militarisme is in dit verband te beperkt en ook te eenzijdig voor de kerken. Minstens zo belangrijk is het perspectief van gerechtigheid, mensenrechten en de internationale rechtsorde. We kunnen en mogen beide perspectieven niet tegen elkaar uitspelen, maar zonder elkaar kunnen ze niet. Beide perspectieven lees ik zeker terug in de verklaringen van de Conferentie van Europese Kerken (CEC) en de Wereldraad van Kerken (WCC). Laatstgenoemde besteedt overigens veel meer aandacht aan de gewapende conflicten in het Midden-Oosten en Afrika dan aan dat in Europa. Dit laatste illustreert eens te meer dat Europa ook voor de kerken niet meer het centrum van de wereld is.

Zachte krachten en harde structuren

Naast de genoemde waarden gerechtigheid en vrede (soft power) heeft de wereld ook van doen met de hard power van economische belangen en politieke machten. De zachte krachten mogen dan uiteindelijk winnen, vooralsnog hebben we ook te rekenen met de eigen dynamiek van die belangen en machten. Zeker, het militair-industrieel-complex maakt daar ook deel van uit, maar dat is bij lange na niet de enige factor.  Die machten en belangen vormen geen empire tegenover al die mensen van goede wil, want diezelfde mensen maken daar als burger, consument, producent en spaarder deel van uit. Kritiek op die machten is altijd ook zelfkritiek.

Wat de bezinning op tal van ‘quaesties’ enorm hindert is de opkomst van ‘waarheidszoekers’ of  ‘complotdenkers’ met hun alternatieve feiten & beelden en hun gelijkstelling van wetenschap en meningen. Ook belanghebbende machthebbers zien kans om het publieke en politieke debat via fake accounts (X), fake facts en artificial intelligence te manipuleren. Dat geldt zeker ook voor alles wat van doen heeft met Oekraïne: De Krim (2014), MH 17 (2014), het raadgevend referendum over het associatieverdrag (2016)  en de inval van Rusland (2022).

Wat kunnen kerken doen?

Kerken en hun getuigenissen maken – ook in deze kwestie – deel uit van de genoemde zachte krachten. Ze kunnen de hoofden, harten en hoofden van mensen in kerk en samenleving vormen, via de gebeden, de sacramenten, de uitleg van de Bijbel, onderlinge gesprekken en contacten met overheden. Op dit basale niveau gebeurt er naar mijn overtuiging meer dan Kerk en Vrede suggereert. Een verkenning van de gebeden en preken na 24 februari 2022 zou wat dit betreft wel eens verrassend kunnen zijn. Natuurlijk is dit – gegeven de aard van de kwestie – niet voldoende en wellicht ook te vrijblijvend, maar dit gebeurt wel vanuit een sterke betrokkenheid bij het heil van heel de wereld.

Al dan niet via de CEC en de WCC zijn er ook contacten met kerken in Oekraïne. Vanuit mijn positie heb ik daar geen zicht op. Maar afgaande op de verklaringen van de CEC staat in deze contacten de solidariteit met Oekraïne voorop.

Het meest pijnlijke is dat de Russisch-Orthodoxe Kerk bij monde van patriarch van Moskou Kyrill Poetin onvoorwaardelijk steunt. De Wereldraad van Kerken had hem op Aswoensdag 2022 verzocht om zijn stem te verheffen tegen de inval en tegen Poetin, maar Kyrill koos voor een andere weg. Ik weet niet of dit alsnog leidde tot een dialoog, maar bemoedigend zijn de reactie en de opstelling van de patriarch niet.

Onderhandelingen

Een kerkelijke oproep tot politieke onderhandelingen is zowel naïef als overbodig. Er zijn bijna doorlopend diplomatieke en ambtelijke contacten tussen Rusland, Oekraïne en wellicht andere betrokken landen en verbanden. Hoe pijnlijk, cynisch en verdrietig ook, het lijkt voor de strijdende partijen te vroeg om te onderhandelen over een bestand. In hun opvattingen hebben ze bij een eventueel bestand op dit moment meer te verliezen dan te winnen. Verlies van een deel van het grondgebied voor Oekraïne en een ongekende vernedering voor Poetins Rusland. Vroeg of laat zal dat veranderen, maar vooralsnog niet. Een mogelijk veel cynischer (Triumpiaanse) inzet is dat het Westen besluit om delen van Oekraïne weg te geven aan Rusland, in de hoop zo te besparen op de eigen defensie uitgaven en om de veiligheid in de rest van Europa te borgen. Ik mag toch hopen dat Kerk en Vrede dat laatste scenario niet in gedachten heeft.

Pacifisme

Ik realiseer me dat ik met bovenstaande benadering op gespannen voet kom te staan met sommige vormen van pacifisme. Ik weiger immers stelling te nemen tegen de militaire steun aan Oekraïne. Sterker, ik vrees dat deze steun in deze fase de minst slechte optie is. Oproepen tot gerechtigheid en vrede en het levend houden van de hoop die ons drijft waren, zijn en blijven essentieel voor iedere kerkelijke inzet. Maar daarmee zijn de wrede en onmogelijke dilemma’s in de grillige wereld van alledag niet van tafel. Daarmee hebben de kerken ook niet de waarheid in pacht. Misschien zullen we de studie van De Kruijff nog eens moeten raadplegen: Waakzaam en nuchter, over christelijke ethiek in een democratie. Mijn pacifisme is hopelijk ook doordrenkt met die nuchterheid.

[1] Aartsbisschop Wim Eijk, Raad van Kerken voorzitter Geert van Dartel, Raad van Kerken secretaris Coen Wessel, PKN synode voorzitter Trijnie Bouw, PKN secretaris René de Reuver etc.

[2] Bisschoppencollege, synodes, kerkenraden, parochieraden, raden van kerken etc.